İllər əvvəl 30 yaşlarında memar Mehmet Arslan (ad və peşə şərtidir) və həyat yoldaşı Mediha İstanbulda mənzil almaq imkanına malik idilər. Amma indi yox. Cənab Arslanın maaşı son bir ildə 30% artıb, lakin inflyasiya bundan ən azı iki dəfə çox artıb. Ev qiymətləri daha da artdı. Bunun nəticəsi tikinti xərclərinin artması, aşağı mənzil fondu və əsasən türklərin əmanətlərini inflyasiyadan qorumaq ümidi ilə tələbatın artmasıdır. "Endeksa" məsləhətçi şirkətinin məlumatına görə, oktyabr ayına qədər olan 12 ayda İstanbulda əmlak qiymətləri 241% artıb. Cənab Arslanın maaşı hazırda kirayə və digər yaşayış xərclərini çətinliklə ödəyir.
Onların çətin vəziyyəti iqtisadi eksperimentin yanlış getdiyini əks etdirir. Cənab Ərdoğan hesab edir ki, inflyasiya üçün çarə pulu ucuzlaşdırmaqdır. Son bir ildə o, iqtisadçılar və elm adamları arasında kimyagərlik qədər məşhur olan nəzəriyyəsini sınaqdan keçirdi. Digər mərkəzi banklar faiz dərəcələrini artıraraq inflyasiyanı cilovlamağa çalışarkən, Türkiyə bunun əksini etdi. Mərkəzi bank 2021-ci ilin sentyabr ayından etibarən benchmark faiz dərəcəsini tam 10 faiz bəndi azaldaraq 9%-ə endirib. Bu, 2021-ci ildə 11%-dən sonra keçən il 5% ola bilən artımı davam etdirdi. Lakin bu, inflyasiyanın Argentinadan sonra G20-də ikinci ən yüksək səviyyəyə və mərkəzi bankın görünən hədəfindən təxminən 13 dəfə çox olmasına səbəb oldu.
Hökumət öz siyasətinin əmək xərclərini azaltmaqla türk mallarını daha rəqabətli etdiyini iddia edir və əlavə edir ki, daxili istehsalın artırılması inflyasiyanı azaldacaq. İnflyasiya, həddindən artıq pulun çox az malın ardınca getməsi nəticəsində yaranır. İxrac həqiqətən 2022-ci ildə 13% artaraq yeni rekord səviyyəyə çatıb. Lakin iqtisadiyyat böyük ölçüdə xaricdən xammaldan asılı olduğu üçün idxalın da 2022-ci ildə 34% artacağı gözlənilir. Cari hesab kəsiri 40 milyard dollara (ÜDM-in demək olar ki, 5%-i) çatmışdır.
Belə böyük kəsirin maliyyələşdirilməsi getdikcə çətinləşir. Hökumətin çılğın pul siyasəti, habelə korrupsiya və qanunun aliliyi ilə bağlı narahatlıqlar səbəbindən qərbli investorlar Türkiyədən çəkinirlər. Birbaşa xarici investisiyalar, eləcə də portfel axını azalıb. Bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün Türkiyə yeni dostlara üz tutdu. Mərkəzi bank Çin, Qətər, Cənubi Koreya və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri ilə 28 milyard dollarlıq valyuta svopları imzalayıb. Rusiya "Rosatom"un törəmə şirkəti tərəfindən atom elektrik stansiyasının tikintisini maliyyələşdirmək üçün Türkiyəyə milyardlarla vəsait ayırıb. Rusiyanın başqa bir enerji nəhəngi olan "Qazprom" isə Türkiyəyə təbii qaz idxalına görə ödənişləri gecikdirməyə icazə verməyə hazırdır.
2022-ci ilin ilk səkkiz ayında Mərkəzi bankın hesablarındakı “səhvlər və buraxılışlar” 28 milyard dollarlıq profisitə çatdırıb. Bunun böyük hissəsinin hərbi xidmətdən və Qərbin sanksiyalarından qaçmaq üçün qaçan rusların qızıl və dollarları olduğu güman edilir. Türkiyə lirəni dəstəkləmək üçün xarici ehtiyatlardan istifadə etdi. İqtisadçılar bu siyasəti ailənin "gümüşünü satmasına" bənzədirlər. Bankın keçən il ən azı 100 milyard dollar ehtiyat satdığı güman edilir. Bu, bazar təzyiqini bir qədər yüngülləşdirdi, ancaq bir qədər. 2022-ci ildə lirə dollar qarşısında təxminən 30% ucuzlaşıb.
Cənab Ərdoğana qarşı çıxa bilməyən Mərkəzi bank və bank nəzarəti orqanı yeni qaydalar vasitəsilə lirənin növbəti enişini dayandırmağa çalışıb. Bunlardan biri xarici valyutada olan şirkətlərin yeni kreditlər götürməsinin qarşısını alır. Digəri isə bankları inflyasiyadan xeyli aşağı, 10% gəlirli xəzinə istiqrazları almaq üçün kifayət qədər lirə əmanətləri olmadığını hesab etməyə məcbur edir. Bu və digər direktivlər şirkətlərin və sıravi türklərin lirəni dolların xeyrinə atmasını dayandırıb. Lakin onlar həm də bankları kredit normasına qayıtmağa məcbur ediblər.
Tənqidçilər deyirlər ki, yeni qaydalar, krediti hökumətə ən yaxın olanlara yönəldir. Müxalifət partiyaları onların səmərəsizliyin və korrupsiyanın resepti olduğunu deyirlər. Kreditlər inflyasiyadan 40% aşağı qiymətə qoyulduqda, hətta zərərlə üzləşən şirkətlər də kredit əldə edə bildikləri müddətcə inkişaf edə bilərlər. Seçilmiş bir neçə nəfər üçün varlanmaq heç vaxt asan olmayıb. Ankarada saray məmurlarının güzəştli şirkətlərlə dövlət bankları arasında vasitəçilik etdiyi barədə söz-söhbətlər dolaşır.
Kreditin artıq əlçatan olmadığından, cənab Ərdoğan seçkidən əvvəl iqtisadiyyatı canlandırmaq üçün xərcləmələrə keçdi. O, müəyyən üstünlüklərə malikdir: ÜDM-in 40%-ni təşkil edən Türkiyənin dövlət borcu əksər Aİ ölkələrindən aşağıdır. Hökumət 2,3 milyon işçiyə erkən təqaüdə çıxmağı təklif etdi. Həmçinin hökümət enerji subsidiyaları üçün 600 milyard lirə və beş il ərzində 500,000 yeni ev tikəcəyini vəd etdi. Onlar bu ay minimum əmək haqqını 55%, dövlət qulluqçularının maaşını isə 30% artırıb. Bununla belə, inflyasiya iyundan əvvəl bu yeni paylamaların çoxunu məhv edəcək. Bu da cənab Ərdoğanın seçkiləri irəli aparmasının səbəblərindən biridir.
