Determinizm kainatdakı bütün hadisələrin səbəb-nəticə əlaqəsi üzərində qurulduğunu müdafiə edən fəlsəfi cərəyandır. Deterministlərin fikrincə, alim və filosofun əsas vəzifəsi bütün hadisə və hadisələri səbəb-nəticə əlaqəsində araşdırmaqdır.
Determinizm təkcə kainatın deyil, həm də bütün insan davranış və düşüncələrinin qanuna tabe olduğunu iddia edən doktrinadır. Buna əsasən insanların gündəlik həyatda verdikləri ən kiçik qərar belə əvvəlcədən müəyyən edilir. Deterministlər tez-tez "azad iradə" ilə bağlı fikirlərinə görə tənqid olunurlar. İnsanın öz hərəkətlərinə görə məsuliyyət daşımadığını iddia edən deterministlər, azad iradə və seçimlərin sadəcə bir səhv olduğunu müdafiə etdilər.
Ekzistensializmdə önə çıxan azadlıq və iradə anlayışları determinizmdə əks funksiyaya malikdir. Səbəb-nəticə prinsipinin dominant olduğu fikrində insan iradəsi sıfıra endirilir. Hər bir düşüncə başqa bir fikrin səbəbi və ya nəticəsidir. Hər şeyin bir-birinə bağlı olması insanın seçimində heç bir halda azad olmadığını göstərir.
Determinizm İslam filosoflarına da təsir edib, bu filosoflar arasında İbn Rüşd, İbn Rüşd və Farabi də var.
Determinizmə misal olaraq X adamının alıb oxumağa başladığı kitabı göstərmək olar. İlk baxışda insanın iradə azadlığı kimi görünsə də, əslində bu bir zərurətdir. Həmin kitabın həmin rəfdə olmasından və X şəxsin həmin vaxt rəfin qarşısında olmasından əvvəl müəyyən edilib. Nəticə etibarı ilə kitab almaq və oxumaq iradənin deyil, zərurətin nəticəsidir.
Determinizmin qurucuları və qabaqcılları arasında bir neçə ad önə çıxır. Bunlardan birincisi həm də rasionalist olan holland filosofu Barux Spinoza idi. Spinoza öz əsərlərində həm rasionalizmin, həm də determinizmin əsas prinsiplərini yaratmışdır. Onun məşhur “Düşünürəm, deməli, varam” kəlamı səbəb-nəticə əlaqəsini ortaya qoyur. Digər Deterministlər kimi o da zehni ön planda tutmuş və müəyyən məsələlərdə nəticə çıxarmaq üçün səbəbiyyət prinsipini tətbiq etmişdir.
